هيچ قصدی ندارم در اینجا مطلب درباره کتاب بسيار ارزنده تاریخ تیمور و آل او به نام مطلع سعدین و مجمع بحرین یا مؤلفش کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی (816-887 هـ ) بنویسم چه درباره هر دو تحقیقات کافی و وافی انجام شده است . در اینجا قصدم ایراد نکته ایست درباره چاپ این کتاب " به اهتمام " دکتر عبدالحسین نوایی .

مطلع سعدین تا کنون دوبار چاپ شده است : بار اول به تصحیح دکتر پروفسور مولوی محمد شفیع ( 1883-1963 م ) رئیس دانشکده خاور شناسی دانشگاه پنجاب ، لاهور ، پاکستان ؛ بار دوم به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی ( 1304 – 1384 ش ) تصحیح و چاپ مولوی محمد شفیع فقط منحصر به جلد دوم کتاب بوده است و آن را در سه جزو به شرح زیر چاپ کرده است :

-         جلد دوم ، جزء اول ( وقایع 807-832 هـ ) : مطبع گیلانی ، لاهور ، چاپ اول : 1363 هـ / 1944 م ، چاپ دوم : 1365 هـ / 1946 م ، و دنباله آن در پاکستان پرنتنگ ورکس ، لاهور ، 1383هـ / 1963 م

-         جلد دوم، جزء دوم و سوم ( وقایع 833- 875 هـ ) : با تتمه حواشی و فرهنگ الفاظ ترکی و مغولی ، مطبع گيلانی ، لاهور ، 1368 هـ / 1949 م .

جاپ دکتر نوایی منحصر به جلدهای اول و دوم است به شرح زیر :

-         جلد اول [ دفتر اول ] ( وقايع از سال 704-807 هـ ) : این جلد را بدون قيد دفتر يا بخش روی جلد ، کتابخانه طهوری ، تهران ، در 1353 ش چاپ کرد که در واقع جلد اول دفتر اول است و حوادث تاریخی 704 تا 772 هـ را شامل می شود . همین جلد را باز بدون قيد جلد و دفتر ، بار دوم مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی ( پژوهشگاه ) ، تهران ، 1372 ش چاپ کرد .

-         جلد اول [ دفتر دوم ] ( وقایع 772-807 هـ ) : همان مؤسسه با نام جدید خود پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ، 1383 ش .

-         جلد دوم ، دفتر اول ( وقایع 807 تا 850 هـ ) ، همان ناشر ، 1383 ش

-         جلد دومم، دفتر دوم ( وقایع 851 تا 875 هـ ) ، همان ناشر ، 1383 ش

چون مولوی محمد شفيع به تصحیح و چاپ جلد اول مطلع سعدین نپرداخته بود و بانی چاپ این جلد ( هر دو دفتر ) دکتر نوایی است ، ما نیز به آن تعرضی نمی کنیم و سخن را درباره جلد دوم ایراد می کنیم که بانی چاپ این جلد دکتر محمد شفیع بوده است . دکتر نوایی در جلد دوم ، دفتر اول مطلبی دارد به عنوان " چند کلمه بر سبیل اعتذار " ( صفحه پنج تا چهارده ) این مطلب که حکم پيشگفتار را دارد ، از بای بسم الله تا تای تمت در وصف مطلع سعدین چاپ دکتر محمد شفيع و شرح حال آن مرحوم است . دکتر نوایی در این پيشگفتار اذعان داشته که جلد دوم رونویسی از چاپ دکتر محمد شفيع است و توضحيحات و افاضات دکتر محمد شفیع را نیز " به همان انشاء و املای او و همراه آن منابع و مآخذ و لغت نامه ترکی و مغولی وی را بی کم و کاست آوردم و هرگز از خود چیزی برآن نیفزودم " ( ص : نه ) پس از خواندن این مطلب و دیدن کیفیت چاپ دکتر نوایی برای من سوال پیش آمد که وقتی دکتر نوایی هیچ کار تصحیحی روی این جلد انجام نداده است و کار دکتر محمد شفیع را با هیچ نسخه ای یا نسخه هایی جدید مقابله نکرده است ، چه امری مانع بوده که روی جلد کتاب نام دکتر محمد شفیع را به عنوان " مصحح " درج نکرده است ؟ دکتر نوایی می نویسد : " قصد داشتم که جلد دوم را همان طور که پروفسور محمد شفیع چاپ کرده به اسم او و با ذکر خیر او چاپ کنیم اما این کار چنان که گذشت [ !! ] همراه با مشکلات تمام بود " سپس اضافه می کند : " من در این کار با اختلاف شدید سلیقتی و زمانی و مکانی و زبانی با پروفسور مرحوم روبه رو هستم " و توضیح می دهد که چگونه یادداشت های مولوی شفیع را در صفحات مختلف پراکنده بود ، به یک جا جمع و جور کرد . این تنها اهتمامی است که دکتر نوایی کرده است ، آیا این اهتمام او را از این امر باز می داشت که روی جلد نام پروفسور محمد شفیع را به عنوان مصحح می نوشت و نام خویش را زیر آن به عنوان اهتمام کننده می آورد ؟ یا حداقل روی جلد می نوشت " بر اساس چاپ دکتر محمد شفیع " که حق این خدمتگزار بزرگ ادبیات فارسی و تاریخ ایران محفوظ می ماند . ستایش کردن از زحمات آن مرحوم در پيشگفتار چیزی نیست و حق وی را با امانت علمی نگاهداشتن چیزی دیگر . وقتی انسان حق دیگران را مقدم دارد و رعایت کند ، دیگر احتیاج به " اعتذار " نیست !

در ده پانزده سال اخیر چندین متن تاریخی و ادبی و عرفانی شبه قاره را دیده ایم که در ایران از روی چاپ های سنگی یا کتابتی یا سربی هند و پاکستان با حروف چینی جدید عرضه شده است . گاهی اهتمام کننده ایرانی روی جلد نام مصحح پاکستانی یا هندی را آورده و گاهی فقط با نام خود چاپ کرده است . کلا اینجا سوال حقوقی پیش می آید وقتی یک کسی در تجدید چاپ متنی اهتمام می کند بدون این که با نسخ چدید مقابله کرده باشد ، نقش او در این میان چیست ؟ و حقوق آن کسی که قبلا آن کتاب را چاپ کرده است و چاپ جدید رونویسی محض و تبدیل حروف از سنگی به کامپیوتری است ، چگونه باید رعایت کرد ؟ امیدوارم دانشمندان ایرانی ، به ويژه استاد ایرج افشار که در این گونه مسائل نظر ایشان حچت و برهان است ، در این مسأله نیز از راهنمایی دریغ نخواهند داشت .